چشم‌انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس
استان فارس با قدمت چند هزار ساله و ده‌ها اثر تاریخی ارزشمند یکی از تاریخی‌ترین استان‌های کشور به شمار می‌آید. این استان حوادث و رخدادهای گوناگونی را در طول حکومت سلسله‌های قدرتمندی از جمله عیلامی‌ها، اشکانیان، هخامنشیان و ساسانیان تجربه کرده است. حاصل این تاریخ پربار و توجه حکومت‌های مختلف به این نقطه از کشورمان، آثار تاریخی ارزشمندی از جمله چشم انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس است. در ادامه مطلب همراه ما باشید تا بیشتر با این میراث جهانی یونسکو آشنا شویم.
چشم‌انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس کجاست؟
چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس شامل هشت سایت باستانی می‌شود که از جاهای دیدنی استان فارس به شمار می‌روند و در سه منطقه باستانی فیروزآباد، بیشاپور و سروستان در جنوب غربی استان فارس واقع شده‌اند.
درباره چشم‌انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس
ساسانیان قومی بودند که اساس فرهنگ و تمدن ایران باستان را در منطقه و جهان تقویت کردند. آن‌ها بخشی از این کار را با خلق آثار زیبا و باشکوه به انجام رساندند. کاخ اردشیر، معبد آناهیتا، شهر باستانی گور، کاخ ساسان و کتیبه‌های سنگی تنها بخشی از شکوه و زیبایی این منطقه باستانی محسوب می‌شوند. این سازه‌ها، کاخ‌ها و شهرها به اوایل و اواخر دوره پادشاهی ساسانیان که از ۲۲۴ تا ۶۵۸ بعد از میلاد در سراسر این منطقه گسترش یافت، مربوط می‌شود.
طبق مطالعات باستان‌شناسی جایگاه فارس در مقام پایتخت حکومت چهارصد ساله ساسانیان پررنگ است. منطقه فارس بیشترین حجم آثار باستانی دوره ساسانی را در خود دارد و با تخمین حداقلی می‌توان گفت بیش از سه هزار اثر از دوره ساسانی در استان فارس باقی مانده‌اند. مهم‌ترین اثر ساسانی در این استان که پیوند دهنده معماری ساسانی و اسلامی به‌حساب می‌آید، نخستین گنبد جهان در فیروزآباد فارس است.
چشم‌انداز ساسانی فارس بازنمای جنبه‌های گوناگونی از تاریخ ایران در عصر ساسانی محسوب می‌شود؛ عصری که حدفاصل میان شکوه باستانی هخامنشیان و اشکانیان و تغییرات سیاسی حکومتی اوایل دوران اسلامی است. مجموعه آثار چشم‌انداز ساسانی فارس که در فهرست جهانی یونسکو قرار دارد، نه‌تنها به‌لحاظ باستان‌شناختی بلکه به‌دلیل جنبه‌های دیگر نیز دارای ارزش و اعتبار است. این مجموعه آثار نشان‌دهنده شهرسازی، هنر، معماری و سنگ‌نگاری ایرانی در دوره‌های پیش از ساسانیان، به‌ویژه هنر و معماری دوره اشکانیان محسوب می‌شود. اگرچه می‌توان تاثیر هنر رومی و حتی یونانی را به‌ویژه در شهر باستانی بیشاپور دید، نباید فراموش کرد که محور ساسانی فارس شاخص‌ترین آثاری را در بر دارد که هنر، نبوغ و فکر عصر ساسانیان را به نمایش گذاشته‌اند. شیو‌ه ایوان‌سازی، نخستین نمونههای گنبدسازی روی بناهای چهارگوش و به کار بردن خشت و لاشه‌سنگ با ملاط ساروج، از ویژگی‌های معماری این دوره تاریخی است.
هنر سنگ‌تراشی که از دوره عیلامی و پیش از آن در فلات ایران برای نمایش قدرت و شکوه پادشاهی‌های کوچک و بزرگ به کار گرفته شده بود، در دوره ساسانی با شیوه‌ای کاملا حرفه‌ای به اوج رسید. ساسانیان از این هنر به‌عنوان روشی برای روایت وقایع مهم تاریخی بهره بردند. علاوه بر این‌ها بسیاری از پژوهشگران معتقدند که نخستین الگوی گنبدسازی ایرانی که در آتشکده شهر گور به اجرا درآمد و طی دوران ساسانی تکامل یافت، بعدها در دوره اسلامی به اوج خود رسید.
بسیاری از این آثار مربوط به دوره شاپور اول، یکی از بزرگ‌ترین پادشاهان تاریخ ایران است که توانست مرزهای پادشاهی ساسانی را به مرزهای دوره هخامنشی نزدیک کند. او توانست در برابر لشکرکشی‌های رومیان به شرق ایستادگی کند. یکی از وقایع مهم تاریخ ایران، مجموعه نبردهای ایران و روم در دوره شاپور است که بازخورد آن را در تنگ چوگان و شهر بیشاپور می‌توان پیدا کرد. شاپور یکی از امپراتورهای روم را کشت و در نبردی دیگر لژیون‌های رومی را به‌همراه امپراتور آن‌ها اسیر کرد و آنان را در ساختن شهر بیشاپور به کار گرفت.
ثبت در یونسکو
چشم انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس یکی از چهار اثری است که در جلسه نهم تیر ۱۳۹۷ هجری شمسی کمیته میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید تا تعداد آثار ایرانی ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو به عدد ۲۳ و آثار استان فارس به عدد پنج برسد.
از سال‌ها پیش تمرکز برای ارائه مستندات پرونده و مطالعات مربوط به چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس در مرکز تهیه پرونده‌های ثبت میراث جهانی به‌صورت فشرده آغاز و نزدیک به ۱,۰۰۰ صفحه سند برای ارائه به یونسکو آماده شد. ایران در آذر ۱۳۹۵ هجری شمسی پرونده آثار ساسانی استان فارس را به یونسکو فرستاد و این پرونده در نهایت در چهل و دومین نشست جهانی یونسکو در بحرین، به‌همراه سه اثر دیگر از ژاپن، کره جنوبی و هند به ثبت جهانی رسید.
چشم‌انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس با هشت اثر شاخص معماری، دو شهر تاریخی، هشت نقش‌برجسته، یک قلعه و دو کاخ در فهرست جهانی به ثبت رسید. البته ثبت جهانی این آثار در حالی بود که تا پیش از برگزاری جلسه، شانس ایران برای ثبت جهانی این پرونده ضعیف ارزیابی شده بود. محمدحسن طالبان، معاون میراث فرهنگی کشور هم پیش از رفتن به بحرین که مقصد برگزاری جلسه یونسکو بود، با اشاره به تغییر بسیاری از اعضای شورای میراث جهانی و عدم شناخت نسبت به افراد جدید، از احتمال مخالفت یونسکو با ثبت جهانی چشم‌انداز ساسانی فارس خبر داده بود؛ اما بررسی‌های ایکوموس (شورای جهانی بناها و محوطه‌‌های تاریخی) ثابت کرد که این آثار بسیار با ارزش هستند و باید به ثبت جهانی برسند.
نمایندگان هر یک از کشورهای عضو این کمیته به بررسی پرونده ایران پرداختند. برخی از آن‌ها ایرادات وارده ایکوموس به این پرونده را درست خواندند و برخی دیگر بر اهمیت دوره تاریخی و این پرونده تاکید کردند. بیشترین ایرادی که از سوی نمایندگان گرفته شد، درباره پلان مدیریتی این پرونده بود که باید اصلاح شود.
هیئت ارزیاب اعزامی یونسکو برای ثبت جهانی محور ساسانی فارس متشکل از دو کارشناس ارشد یونسکو و دو باستان‌شناس ایتالیایی و آلمانی بود که از چشم‌انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس بازدید کردند. با توجه به پیشنهاد ثبت موقت مجموعه ساسانی فارس در یونسکو در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی، قرار بود هر یک از آثار ساسانی به‌صورت مجزا ثبت شوند؛ اما از آنجا که سالانه دو اثر از هر کشور می‌تواند به ثبت جهانی برسد، تصمیم بر آن شد که پنج اثر ساسانی که در فارس قرار دارند، در قالب منظر باستانی ساسانیان به ثبت یونسکو برسند.
در این جلسه کشورهای زیادی از آسیا، کشورهای اروپایی از جمله اسپانیا و حتی کشورهایی مانند آذربایجان و بحرین نیز حضور داشتند و به ثبت این جاذبه‌ها رای مثبت دادند. سازمان میراث جهانی یونسکو در بیانیه‌ای با اشاره به آثار مطرح شده در پرونده ثبت جهانی «چشم‌انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس» نوشته است که این مجموعه از ارزشمندترین نمونههای معماری و شهرسازی امپراتوری ساسانی در دوره‌ای مهم از تاریخ معماری و شهرسازی بشر محسوب می‌شود.