قلعه دختر فیروزآباد

استان فارس به‌عنوان پایتخت حکومت ۴۰۰ ساله ساسانیان، آثار تاریخی بسیاری را از آن دوران در خود جای داده است. در سال ۲۰۱۸ برخی از سایت‌های باستان‌شناسی این منطقه با عنوان «چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانیان» یا «منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این مجموعه که شامل شهر، سازه‌های معماری و سنگ‌نگاره‌ها می‌شود، متعلق به سال‌های مختلف حکومت ساسانی از ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی است. قلعه دختر فیروزآباد یکی از هشت اثر به ثبت رسیده در این مجموعه محسوب می‌شود.

قلعه دختر فیروزآباد، دژی دفاعی است که توسط بنیان‌گذار سلسله ساسانی به جهت حفاظت از اولین پایتخت این حکومت بنا شده است. این قلعه از جاهای دیدنی فیروزآباد محسوب می‌شود که در نزدیکی شهر فیروزآباد امروزی قرار دارد. بنای قلعه دختر در ۱۲ اسفند سال ۱۳۱۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. با کجارو همراه باشید تا با این اثر تاریخی بیشتر آشنا شوید. 

 

 

قلعه دختر فیروزآباد کجاست؟

آدرس: استان فارس، شهر فیروزآباد، کیلومتر ۱۰ جاده فیروزآباد به کوار

فیروزآباد، مرکز شهرستانی به همین نام در استان فارس، واقع در ۱۱۰ کیلومتری جنوب شیراز است. قلعه دختر فیروزآباد با قدمتی از اوایل قرن سوم میلادی است که در شمال این شهر و در دامنه کوهی مشرف به جاده فیروزآباد به کوار قرار دارد. این بنا با هدف حفاظت از شهر تاریخی گور (فیروزآباد فعلی)، پایتخت ساسانیان بنا شد و در نزدیکی نقش برجسته‌های دره تنگاب قرار دارد.

قلعه دختر با هدف دفاع از این شهر در برابر آخرین پادشاه اشکانی، بالای کوه و در فاصله ۱۰ کیلومتری از فیروزآباد بنا شد. این قلعه در فاصله ۱۴٫۵ کیلومتری (۱۵ دقیقه با ماشین) از شهر تاریخی گور قرار دارد. 

مسیر دسترسی به قلعه دختر فیروزآباد
برای بازدید از قلعه دختر می‌توانید از مرکز استان فارس، شهر شیراز، راهی شوید؛ کافی است از جنوب شهر شیراز، پس از عبور از فرودگاه و پل فسا مسیر خود را به‌سمت جاده شیراز به فیروزآباد ادامه دهید. این جاده از میان کوه‌ها، دشت‌های سرسبز و شهر کوار عبور می‌کند و پس از طی حدود ۹۰ کیلومتر به دره تنگ آب می‌رسد. بعد از شیب نسبتا تندی در ۱۰ کیلومتری فیروزآباد به ایستگاه تله‌کابین، پارکینگ و سرویس بهداشتی قلعه دختر خواهید رسید. 

برای ورود به قلعه دختر فیروزآباد می‌توانید از تله‌کابین هم استفاده کنید؛ اما به‌طور معمول این مجموعه فعالیتی ندارد و باید از طریق پلکانی مارپیچ مسیر خود را به‌سمت ورودی قلعه ادامه دهید.

داستان قلعه دختر فیروزآباد
قلعه دختر فیروزآباد

منبع: salfbase

قلعه دختر در دوره ساسانی برای محافظت از شهری بنا شد که شهر «گور»، «اردشیر خوره» یا «فر اردشیر» نام داشت و امروزه آن را با نام «شهر باستانی فیروزآباد» می‌شناسند.

شهر فیروزآباد در دشتی به همین نام قرار داشت؛ دشتی که به واسطه ویژگی‌های جغرافیایی خود دسترسی آسانی نداشت و به‌دلیل کوه‌های بلند و ساختار صخره‌ای پیرامون، نوعی حفاظ طبیعی داشت. این ویژگی و نزدیکی به رودخانه‌ها، توجه پادشاه را به خود جلب می‌کرد. شواهد حاکی از‌ آن است که قرن‌ها پیش از حکومت ساسانیان، پادشاهان هخامنشی در این منطقه شهری پررونق با حصارهای محکم داشتند. اسکندر مقدونی در زمان حمله به ایران، وقتی راهی برای نفوذ به این شهر نیافت، با هدایت جریان رودخانه آن را غرق در‌ آب کرد. در دوره اشکانیان از رونق و شهرت شهر گور و این منطقه کاسته شد تا در زمان ساسانیان و پس از پیروزی اردشیر بابکان بر اردوان پنجم، شهر باستانی فیروزآباد یا اردشیر خوره دوباره آباد شد و شکوهی دوچندان یافت.

قلعه دختر فیروزآباد، دژی برای محافظت از نخستین پایتخت سلسله ساسانیان بود
اردشیر بابکان بنیان‌گذار سلسله ساسانیان، دشت فیروزآباد را خشک کرد که در‌آن زمان باتلاق و آبگیری بیش نبود و آب رودخانه دالکی را به جهت توسعه کشاورزی به زمین‌های اطراف انتقال داد. سپس در دشت فیروز آباد شهر گور را در دایره‌ای به قطر ۱,۹۵۰ متر بنا کرد. اردشیر بابکان تونلی برای زه‌کشی در این منطقه ساخت و پایتخت خود را در همین مکان احداث کرد. شهر اردشیر خوره پلانی دایره‌ای شکل و چهار دروازه داشت و بنای اصلی سلطنتی آن در مرکز این دایره احداث شده بود. 

قلعه دختر فیروزآباد دژی است که توسط اردشیر بابکان ساخته شد تا از پایتخت اولیه آن‌ها، اردشیر خوره محافظت کند. او این شهر را پس از تصرف کرمان و اصفهان بنا کرد. قلعه دختر مانعی برای عبور دشمنان از دره تنگاب و رسیدن به این شهر بود و در سال ۲۲۴ پس از میلاد در زمان درگیری وی با پادشاه آخر اشکانیان، اردوان پنجم (اشک سی‌ام) بنا شد.

 

 

وجه تسمیه قلعه دختر
در زمان ساسانیان ستایش و پرستش آناهیتا رواج داشت. آناهیتا یکی از ایزدبانوان ایرانی است که در آیین زرتشتی به‌عنوان الهه آب‌ها شناخته می‌شود. بر اساس پژوهش‌های تاریخی، پدربزرگ اردشیر بابکان از روحانیان برجسته معبد آناهیتا در شهر باستانی دارابگرد بود و در ادامه نیز شاپور ساسانی سرپرستی معبد آناهیتا را به عهده داشتند.

آناهیتا نماد پاکی و تجسم دختری معصوم و نجیب بود. به همین جهت بسیاری نسبت دادن این قلعه به دختر را متاثر از آیین پرستش آناهیتا و اهمیت این الهه در دوران ساسانیان می‌دانند. بر اساس برخی روایت‌های دیگر، نام‌گذاری قلعه دختر به ویژگی‌های آناهیتا، خدای آب‌ها اشاره دارد. مسیر دسترسی دشوار به این قلعه و دست‌نیافتنی بودن آن به برخی صفات الهه آناهیتا بی‌مانند نیست؛ این الهه به معصومیت، دست‌نیافتنی بودن و تسخیرناپذیری مشهور است.

معماری و بخش‌های مختلف قلعه دختر فیروزآباد
معماری بخش‌های مختلف قلعه دختر فیروزآباد

منبع: salfbase

استحکامات قلعه دختر فیروزآباد با بیش از ۲,۰۰۰ متر مربع زیربنا، از بخش‌های پایین دره تنگاب آغاز و تا بالاترین نقطه کوه کشیده شده است. بنای اصلی این قلعه در بالاترین نقطه کوه قرار دارد و با مصالحی همچون گچ و لاشه‌سنگ ساخته شده است. دیوارهای اطراف قلعه دختر بر اساس فراز و فرود طبیعی کوه و روی صخره‌های شیب‌دار قرار دارند. به نظر می‌‎رسد این کمربند دفاعی ارتفاعی در حدود ۶ یا هفت متر داشته است.

قلعه دختر فیروزآباد به‌واسطه محصور شدن با صخره‌های کوهستانی مرتفع از سه جهت شمال، غرب و جنوب نفودناپذیر بوده است. از سمت شرق با فاصله یک کیلومتر بقایای دیوار سنگی مستحکمی دیده می‌شود که مانع نفوذ افراد از این سمت می‌شد. روی تمام صخره‌های اطراف نیز برج‌های دیده‌بانی به جهت محافظت از بنای مرکزی در نظر گرفته بودند و تنها راه ورودی به دژ، پلکانی در جنوب قلعه بوده که همچنان پابرجا است.

قلعه دختر به‌واسطه محصور شدن با صخره‌های کوهستانی، نفوذنا‌پذیر است و تنها راه ورود به آن پلکانی در جنوب قلعه است
در قسمتی از قلعه دختر فیروزآباد دهانه غاری دیده می‌شود که بر اساس کاوش‌ها، راه ارتباطی مخفی به شهر اردشیر خوره (شهر باستانی گور) بوده است. از این راه ارتباطی در گذشته برای رساندن نیروی انسانی و مواد غذایی به قلعه در زمان حمله دشمن استفاده می‌شد. 

بنای اصلی قلعه دختر فیروزآباد که بخش مسکونی و سلطنتی آن محسوب می‌شود، در سه سطح و به‌صورت سه ساختمان پلکانی طراحی شده است. این بنا با ۱۲۰ متر طول و ۴۰ متر عرض، فرمی مستطیلی دارد. هرکدام از این سه بخش، معماری ویژه‌ای دارند و با پلکانی مارپیچ به سایر بخش‌ها متصل می‌شوند. در بالاترین بخش و قسمت انتهایی کاخ، آثاری از ایوانی باشکوه و تالاری دیده می‌شود که روی آن بقایای گنبدی باقی مانده است. 

به‌نظر می‌رسد بخشی از دیوار‌های این قلعه که از صخره‌ها به‌سمت رودخانه امتداد می‌یابد، با هدف محافظت از جاده عبوری از کنار قلعه تعبیه شده بودند. دیوارهای بیرونی همچون دیوارهای قلعه با گچ‌بری و مضرس‌کاری‌های کم‌عمق عمودی (فرورفتگی‌ها و برآمدگی‌های دندانه‌ای متناوب) تزیین شده است. گچ‌بری‌های موجود در قلعه دختر فیروزآباد شباهت بسیاری به تزیینات هخامنشیان در تخت‌جمشید دارد.

قلعه دختر فیروزآباد از بخش‌های مختلفی همچون تالار، ایوان، اتاق‌های تودرتو، برج دیده‌بانی، راهرو، مخزن آب، حیاط مرکزی و پلکان مارپیچ ساخته شده است. این قلعه برای اولین بار زیر نظر پژوهشگرانی از سوئیس و سازمان یونسکو مورد بررسی قرار گرفت و بعدتر، به‌دلیل آسیب‌های جدی ناشی از زلزله، توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شد. متاسفانه امروز بخش زیادی از اتاق‌ها، راهرو‌ها و دیوارها از بین رفته و به‌دلیل فشاری که طاق بر آن‌ها وارد کرده است، دچار آسیب‌های جدی شده‌اند.

پایین‌ترین سطح کاخ قلعه دختر
ورودی قلعه دختر

منبع: خبرگزاری تسنیم، عکاس: علیرضا عامری

پایین‌ترین سطح قلعه دختر که ورودی کاخ نیز محسوب می‌شود، در گوشه جنوب غربی قرار دارد. این بخش به تالاری راه پیدا می‌کند، که در دو سمت ورودی آن سکویی‌هایی وجود دارد. در انتهای این تالار انتظار، نیمکتی با پنج صندلی نیم‌دایره‌ای به چشم می‌خورد که دسته‌های آن تزیین شده‌اند. در سمت راست تالار دری وجود دارد که از طریق راه‌پله‌ای مارپیچ به سکوی میانی کاخ منتهی می‌شود. 

در طبقه اول کاخ قلعه دختر می‌توان برج‌هایی را دید که در جهات مختلف به جهت نگهبانی تعبیه شده‌اند. روی دیوار این برج‌ها فضایی برای تیراندازی نیز در نظر گرفته شده است. در سطح اول کاخ قلعه دختر، آب‌انبار و دو حلقه چاه مخفی وجود دارد که حفاری چنین چاه‌هایی با توجه به امکانات آن زمان حیرت‌انگیز است. 

سطح میانی کاخ قلعه دختر
بنای میانی قلعه دختر 

منبع: خبرگزاری تسنیم، عکاس: علیرضا عامری

سکوی میانی کاخ قلعه دختر یا ساختمان میانی، حیاطی مرکزی دارد که اطراف آن تالارهایی قرار گرفته است. این تالارها دارای طاق‌های ضربی هستند و در برخی از آن‌ها سکوهای جانبی کوتاهی نیز دیده می‌شود که دسترسی به برخی از این سکوها از طریق راه‌پله امکان‌پذیر است. یکی از تالارهای موجود در ساختمان میانی فضایی برای پخت‌و‌پز دارد. در شرق حیاط مرکزی این ساختمان سکویی قرار گرفته است که از میان آن راه‌پله‌ای عبور می‌کند. از طریق این راه‌پله‌ مارپیچ که در فضایی برج مانند امتداد پیدا می‌کند، می‌توان به بالاترین طبقه مجموعه قلعه دختر دسترسی پیدا کرد. این راه‌پله سقفی طاقی‌شکل دارد. 

فضای میانی کاخ قلعه دختر دارای اتاق‌های خصوصی است که به نظر می‌رسد به‌عنوان محلی برای استراحت مهمانان، محافظان و نگهبانان مورد استفاده قرار می‌گرفت. 

بالاترین سطح کاخ قلعه دختر
گنبد قلعه دختر فیروزآباد

منبع: خبرگزاری تنسیم، عکاس: علیرضا عامری

بالاترین بخش کاخ قلعه دختر شامل ایوانی عمیق و تالاری است که گنبدی بر فراز آن قرار دارد. به نظر می‎‌رسد این بخش، با ایوانی که امروزه تنها دیوارهای آن بر جای مانده و گنبدی که بخشی از آن فرو ریخته، سرای پادشاهی بوده است. در قسمت‌هایی از این تالار می‌توان نشانه‌هایی از نیمکت‌هایی تشریفاتی یافت. این تالار ۱۹۶ متر مربع مساحت و ۱۸ متر از کف ارتفاع دارد. تالار اصلی بخش سوم قلعه دختر از سه جهت با تالارهای مستطیلی احاطه شده است که دیوار بیرونی آن‌ها به‌صورت مدور طراحی شده‌اند. 

در معماری سقف گنبدی تالار اصلی قلعه دختر از تکنیک سه‌کنج یا فیلگوش استفاده شده است
در طراحی گنبد قلعه دختر از معماری ویژه‌ای استفاده شده است که از آن با نام «سه کنج» یا «فیلگوش» یاد می‌شود. معماران رومی برای قرار دادن سقفی گنبدی شکل روی بنایی مربع شکل از تکنیک‌های دیگری استفاده می‌کردند. آن‌ها از چهار گوشه بنا آجرها را به‌صورت تدریجی جلوتر می‌آوردند تا شکلی مدور ایجاد کنند؛ اما در معماری گنبد قلعه دختر از تکنیک گوشه‌سازی برای تغییر مقطع چهارگوش دیوارها به گرد استفاده شده است. در این تکنیک مقطع مربع یا مستطیلی به مقطعی بیضی‌شکل نزدیک و زمینه شکل‌گیری گنبد دایره‌ای شکل فراهم می‌شود. 

حمام نزدیک قلعه
در نزدیکی دیوار شرقی قلعه دختر فیروزآباد فضایی وجود دارد که بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی روزگاری حمام سلطنتی بوده است. این فضا که از آن با نام «حمامک» یاد می‌کنند، در طول فصل زمستان و تابستان دمایی ثابت و حدود ۳۰ درجه دارد. امروزه در این فضا آثار زیادی باقی‌نمانده است؛ اما شواهد حاکی از آن است که در این محل همواره آب وجود داشته و فضای داخل آن مرطوب بوده است. 

شرایط بازدید از قلعه دختر فیروزآباد
برای بازدید از قلعه دختر فیروزآباد می‌توانید هر روز از ساعت ۶ تا ساعت ۱۹ به این مکان مراجعه کنید. این قلعه در ایام سوگواری همچون روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی، شهادت امام علی (ع)، رحلت پیامبر، رحلت امام خمینی (ره) (۱۴ خرداد)، شهادت امام جعفر صادق تعطیل است.

هزینه بازدید از این قلعه در سال ۱۴۰۱ برای گردشگران ایرانی ۵۰۰۰ تومان و برای گردشگران خارجی ۱۵۰۰۰ تومان است.